زیلوبافی؛ هنری تاریخی اما ناشناخته - مجله فناوری

این شهر حالا چندین کارگاه کوچک و عظیم خانگی و صنعتی زیلوبافی دارد و گسترش بافت زیلو به حدی رسیده است که زنان زیادی در کارگاه های خانگی سنتی و زیب و پر انرژی٬ زیلوهایی با طراحی جدید و رنگ های متنوع می بافند. حالا دیگر آن زیلویی که به عنوان یک زیرانداز ساده و بی اهمیت با طرح های یکسان در بعضی خانه ها از قدیم یافت می شد٬ تبدیل به طرح های متنوع و خوش نقش ونگار با رنگ های کمتر دیده شده و بسیار زیبا شده است. گویی هر هنرجویی٬ خلاقیت و طرح خود را بر روی نخ های پنبه ای نقاشی می نماید و رج می زند تا تبدیل به زیراندازی بکر با رنگ های شاد و دلنشین گردد.

تنوع نقش و رنگ زیلو بسیار بیشتر شده است

زیلو را از قدیم با رنگ آبی لاجوردی و سفید و نهایتا رنگ باستانی نارنجی و سبز و با نماد سرو می شناختند، اما حالا براساس تقاضای بازار و خواست مردم رنگ ها و نقش ها پربارتر شده است.

در ابتدا سفر به این منطقه کمتر شناخته شده به عظیمترین کارگاه زیلوبافی کشور و میبد می رویم. کارگاهی با سقف های بلند٬ چندین دستگاه عظیم صنعتی بافت زیلو که به گفته مدیر خوشه های زیلوی میبد برای این که سرعت کار بیشتر گردد دستگاه هایی که این جا وجود دارند از مدل سنتی خارج شده و بادی شده اند و نقش اندازی آن ها از طریق 14 دکمه انجام می گردد، اما در دستگاه های سنتی کل نقش اندازی از طریق دست صورت می گیرد و زیلو در دست هنرمند بافنده شکل می گیرد. در واقع با عوض کردن اهرم هایی که بالای سر دستگاه وجود دارد٬ نقش روی زیلو شکل می گیرد. اما در دستگاه های قدیمی٬ کار زیلوبافی تماما با دست و بسیار پیچیده انجام می گردد.

مردانی با قامت خمیده٬ درآمد ناچیز و بدون بیمه مشغول زیلوبافی هستند

به گزارش اسکان نیوز، در این کارگاه پیرمردانی بالا 60 سال مشغول کار و بافت زیلوهای عظیم و متراژ بالا هستند. استادکارانی مجرب٬ با کمر خمیده که روزانه ناچار به ساعت ها سر پا ایستادن و خم و راست شدن هستند و بعضی از آنان از کودکی زیلوبافی را آموخته اند. اما به سرعت کار می نمایند. در واقع هیچ جوانی در این تعاونی مشغول کار نیست و جوانان و عمدتا زنان جوانان٬ در کارگاه های کوچک زیلوهای متراژ پایین می بافند. البته میبد دارای چندین کارگاه شخصی دیگر زیلوبافی نیز است که مردان بافنده٬ زیلوهای عظیم و کوچک برای بافت سفارش می گیرند.

صدای دستگاه های بادی تمام فضای این کارگاه عظیم را پر نموده است. نقش ها و رج ها به سرعت بالا و پایین می فرایند و با رنگ ها در هم می پیچند و تبدیل به زیلوهایی عظیم و خاص می شوند که حالا دیگر در حسینیه جماران و بیت رهبری هم از این تعاونی سفارش زیلو می دهند. به سختی از میان همهمه ها و صداها با پیران هنرمند صحبت می کنیم. دردناک ترین نکته در مورد آنان این جاست که هیچ گونه بیمه ای ندارند و درآمدشان از کار روزانه زیلو بافی با این میزان سختی کار هم بسیار پایین است. در واقع نه بیمه قالیبافان شامل حال آنان می گردد٬ نه تامین اجتماعی بیمه آنان را تقبل می نماید. یکی نانوا بوده و با بیمه آن جا پس از بازنشستگی حالا در این کارگاه مشغول زیلوبافی است. یکی بنا بوده٬ یکی مغازه داشته و به این ترتیب عمدتا بازنشستگانی مشغول به کارند که بعضی از آن ها از شغل قبلی خود بیمه دارند.

اما یکی از نکات قابل توجه در مورد این تعاونی این جاست که تمام زیلوبافان به طور مشترک اینجا سهام دارند و در سود سالانه شریک هستند. از خرید نخ تا تابیدن آن برای چله کشی، فراوری و فروش٬ همه و همه در این محل انجام می گردد. بعضی مواد اولیه را از این جا تهیه می نمایند و زیلو را در کارگاه های خانگی خود می بافند و برای فروش به این تعاونی برمی گردانند و به جای ردوبدل کردن پول، دوباره نخ می گیرند.

مدیر خوشه زیلوبافی در مورد علت گران بودن زیلو و کافی نبودن مواد اولیه عنوان می نماید: تمام نخ ها فراوری داخل است. چند مدل نخ داریم. بعضی از نخ ها از کارخانه اصفهان تامین می شوند. نخ زیلو کلفت است و کمتر کارخانه ای آن را فراوری می نماید. بر این اساس، بهای تمام شده نخ بسیار بالا رفته و ما مجبوریم قیمت رقابتی زیلو را نسبت به زیراندازهای دیگر بیشتر کنیم.

او تاکید می نماید: ما با محدودیت تامین منابع روبه رو هستیم٬ بر این اساس به نخ دیگری روی آوردیم. چند کارگاه نخ نرم تر با کیفیت بهتری تهیه می نمایند. چون نخ پنبه کلفت است بیشتر کارخانه ها به آن ضایعات اضافه می نمایند. اما کاری که ما در این تعاونی انجام دادیم٬ این بود که ضایعات را حذف نموده و نخ صدرصد پنبه تهیه کردیم.

یادگاریان بیان می نماید: زیلو به دلیل خاصیت پنبه ای بودن در تابستان حس خنکی و در زمستان حس گرما را به فرد منتقل می نماید. در واقع زیلو٬ به دلیل خاصیت جغرافیایی و کویری بودن شهرستان میبد و استان یزد به این صورت شکل گرفته و سادگی آن همراه با آرامش است.

در زمان قدیم زیلو زیراندازی بوده که در همه خانه ها پیدا می شده و آن را زیر فرش پهن می کردند اما با توجه به خاصیت پنبه، ضد الکتریسته ساکن، ضد آلرژی و ضد حساسیت بودن متقاضی آن حالا بیشتر شده و از حالت ناشناخته بودن در عصر جدید خارج شده است. زمانی که متقاضی یک محصول بالا برود، قاعدتا قیمت آن هم افزایش می یابد. در سال های گذشته وام های بانکی برای بافت و حتی خرید زیلو در نظر گرفته شد تا مردم بیشتر این هنر دستبافت را بشناسند و از خاصیت آن بهره ببرند و توان خرید هم داشته باشند. یادگاریان یادآور می گردد٬ از زمانی که میبد به عنوان شهر جهانی زیلو شناخته شد٬ صندوق کارآفرینی امید بودجه ای را به بافنده های زیلو اختصاص داده است و هزینه خرید دستگاه زیلوبافی را به بافنده ها در قالب وام پرداخت می نماید که بسیاری از این تسهیلات استفاده نموده اند.

دوره طراحی زیلو راه اندازی شد و ما حالا دانشجوی این رشته را داریم

مسٔول خوشه زیلوبافی میبد خاطرنشان می نماید: دانشگاه علمی کاربردی دو سال پیش رشته زیلو را ایجاد کرد٬ اما نتوانست آن طور که باید این رشته را پیش ببرد. زمانی که زنجیره ارزش و فراوری زیلو را آنالیز کردیم متوجه حلقه مفقوده ای به نام طراحی شدیم. به همین دلیل خوشه زیلو از سال گذشته دوره طراحی زیلو را راه اندازی کرد. افرادی که رشته طراحی می خوانند در کوشش هستند که طراحی زیلوها را مدرن نمایند.

عبدالکریم غنی پور٬ مسئول تعاونی زیلوبافی نیز در مورد ارکان زیلو و سختی کار آماده سازی تارهای زیلو این گونه شرح می دهد: طول تار زیلو حدود 24 متر است و با هر چله می توان 8 زیلو بافت و برعکس قالی بافی است. چله کشی با دست انجام می گردد. طول مسیری که برای کاردوانی انجام می گردد به 8 تا10کیلومتر می رسد. به عبارتی کسی که این کار را انجام می دهد بین 8 تا 10کیلومتر راه می رود و حدود 500 تار باید آماده کند. از قدیم این کار از طریق دست انجام می شده و بسیار پرزحمت است. در هر یک متر به 320 تار احتیاج داریم. هر زیلویی که بخواهد کیفیت خوبی داشته باشد باید 400 تار داشته باشد.

قیمت نخ بالا٬ قیمت زیلو بالا

او تاکید می نماید: زیلو صادارت ندارد. جهانگردانی که به میبد می آیند زیلوهایی با ابعاد کوچک را می خرند٬ اما چند تاجر از تهران برای ما پشم و نخ می فرستند تا برای آن ها زیلو ببافیم و خودشان صادر می نمایند. این روزها به خاطر شیوع ویروس کرونا فروش چندان خوب نیست و قیمت نخ هم بسیار گران شده است. قبلا نخ کیلویی 25 هزار تومان بوده و حالا کیلویی 45 هزار تومان شده است و ما هم ناچاریم قیمت تمام شده زیلو را افزایش بدهیم٬ اما به دلیل اینکه قدرت خرید مردم کم شده است فعلا این کار را انجام نداده ایم. البته سال گذشته 500 میلیون تومان وام دریافت کردیم که کمکی برای ما بود.

غنی پور خاطرنشان می نماید: از زمانی که موکت در کشور مد شد٬ زیلو از بین رفت. در حالی که زیلو خاصیت های بیشتری دارد. از جمله این که دو رو و به راحتی قابل شستشو است و تا 50 سال هم عمر می نماید.

او ادامه می دهد: نخ تابی هم در همین کارگاه انجام می گردد. نخ تار زیلو باید 7 بار تابیده گردد و نخ پود هم در7 لا کنار هم قرار بگیرد. نخ ها از اصفهان تهیه می شوند. دستگاه های نخ تابی هم ایرانی هستند. در واقع تمام کارهایی که روی زیلو انجام می گردد از صفر تا 100 ایرانی هستند.

با وجود این که این کارگاه زیلوبافی از سال 1351 شروع به کار نموده است٬ اما حالا توسط بخش خصوصی اداره می گردد و حمایت دولتی دریافت نمی نماید. به دلیل همین قدمت و اصل زیلوبافی در کشور هر کسی که وارد میبد گردد و بخواهد زیلو و مراحل بافت آن را ببیند به این تعاونی می آید از جهانگرد گرفته تا مسئولان.