معماری ایرانی و سبک های آن در گذر زمان چند هزار ساله
به گزارش مجله فناوری، کاوش های باستانی توسط باستان شناسان ایرانی و خارجی نشانگر این امر است که قدمت معماری ایرانی به هزاره پنجم پیش از میلاد مسیح باز می گردد. البته این عدد در منابع مختلف، اختلاف دو تا سه هزار ساله دارد که موضوع بحث این مقاله نیست. در این مقاله از ویکی ساختمون به توضیحاتی در رابطه با ویژگی های معماری ایرانی و سبک های آن پرداخته شده است که از شما دعوت می گردد در ادامه همراه آن باشید.
جهت دریافت خدمات بازسازی ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید. از طراحی پلن بازسازی تا اجرای جز به جز بازسازی منزل، ویلا و ساختمان اداری تخصص ماست.
صندلی معماری ایرانی در حال حاضر
معماری ایرانی در گذر زمان و با روی کار آمدن حکومت های مختلف و جنگ های ویرانگر تغییرات زیادی نموده است. متأسفانه در قرن معاصر این معماری با کم لطفی قانون گذاران و حکومت داران به حاشیه رانده شده است و تنها محدود به ساختمان های مشهور شده است. امروزه با نگاهی به فضای کلی شهرهای عظیم تنها ساختمان هایی با نمای سنگی و سبک کلاسیک اروپایی و مدرن چشم بیننده را کور می نماید. اسراف، زیاده خواهی، تجمل گرایی، عدم سازگاری با فرهنگ و معماری شهری این ساختمان ها را به نمای زوال فرهنگ و معماری بدل نموده است.
ویژگی معماری ایرانی چیست؟
از ویژگی های معماری ایرانی می توان به طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان های بلند، ستون های کشیده و بالاخره تزیینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایران هستند. با نگاهی به سازه های معماری ایرانی می توان به پرهیز از بیهودگی و تزیینات اضافی آن رسید. سادگی در سبک های مختلف معماری ایرانی به چشم می خورد که هم در دوران پیش اسلام و هم پس از آن دیده می گردد.
همچنین درون گرایی با دیوارهای بلند و کاهش رابطه خانه ها و ساختمان های ایرانی از سایر خانه ها و بخش های شهر، محدود شدن ارتباط هر خانه توسط هشتی ها با محیط بیرون نمایان است. از ویژگی های شاخص معماری اصیل ایرانی می توان به استفاده از مصالح در دسترس در ساخت ساختمان اشاره نمود. متریال مورد استفاده در هر منطقه از ایران متفاوت است که در سبک های مختلف معماری در طول سالیان نمود پیدا نموده است.
سبک های معماری ایرانی
به طورکلی سبک های معماری ایرانی به دو دوره پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم می گردد که سبک های پارسی و پارتی پیش از اسلام و سبک های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی پس از اسلام را شامل می گردد. در ادامه به معرفی مختصر آن ها پرداخته شده است.
سبک پارسی و ویژگی های آن
سبک معماری پارسی از زمان هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران (از سده ششم تا سده چهارم پیش از میلاد)، رواج داشت. نام این سبک معماری از قوم پارس گرفته شده است. البته این سبک معماری پیش از دوره حکومت قوم پارس از زمان آریایی ها و بناهای به جا مانده از آن ها نیز وجود داشته است ولی در دوره حکومت پارسیان به اوج خود رسیده است.
از بناهای به جا مانده دوره پیش از پارسی می توان به تپه زاغه، تپه سیلک و زیگورات چغازنبیل نام برد، البته بعد از آن تمدن ماد در هگمتانه و سپس با ورود آریایی ها دوره پارسی شروع می گردد که بنا به گفته های استاد پیرنیا ویژگی هایی همچون ساختمان سازی بر روی سکو، درون گرایی (به ویژه در تخت جمشید و شوش)، ارتباط دادن فضاهای فرعی (همچون آشپزخانه) با راه ها پنهانی به ساختمان اصلی، پی سازی با سنگ لاشه، نماسازی بیرونی با سنگ تراش و نماسازی درونی با کاشی لعاب دار و بهره گیری از پایه ستون و سرستون (آرایش سرستون با جزییات) دارد. از بناهای به جا مانده از سبک پارسی می توان به پاسارگاد، آرامگاه کوروش، کاخ شوش، تخت جمشید و آرامگاه های نقش رستم اشاره نمود.
سبک پارتی و ویژگی های آن
سبک پارتی پس از حمله اسکندر به ایران پدیدار شد و در حکومت های اشکانیان، ساسانیان، صدر اسلام و در بعضی مناطق حتی بعد اسلام تا سده سوم و چهارم هجری نیز دنبال شده است.
ویژگی های سبک پارتی
- گوناگونی در طرح ها و بهره گیری از فضاهای مختلف
- جفت سازی در عبادتگاه ها و تالارها و کاخ های پذیرایی
- پاد جفت سازی در کاخ های مسکونی و خانه ها
- درون گرایی با بهره گیری از میانسرا یا حیاط
- شکوه و بلند ساختن ساختمان ها برای نشان دادن شکوه و عظمت
- بهره گیری از سقف های خمیده و گنبدی
- پی سازی با سنگ لاشه
- کنج سازی چوبی
- گچ بری با خطوط شکسته و خمیده
- بهره گیری از کنگره و کور درها (پنجره نما و در نما) در نمای ساختمان
بناهای به جای مانده از سبک پارتی نیز عبادتگاه آناهیتا در کنگاور، کاخ الحضر، مجموعه نسا، کاخ آشور، کوه خواجه، بازه هور، آتشکده فیروز آباد، طاق کسری، بیشابور، کاخ سروستان و کاخ قصر شیرین هستند.
سبک خراسانی
همانطور که گفته شد از شش شیوه معماری ایران، دو شیوه پارسی و پارتی از پیش از اسلام و چهار شیوه خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی بعد از اسلام هستند. سبک خراسانی، در سده نخست هجری شروع شد و تا سده چهارم هجری ادامه یافت (دوران حکومت صفاریان، طاهریان، غزنویان و …).
آنچه درباره فرهنگ این زمان پیداست، این است که دگرگونی های فرهنگی، بیشتر در خراسان رخ می دهد و از آنجا به شهرهای چون دامغان و یزد و… رسیده است. از ویژگی های سبک خراسانی از نظر اساتید معماری ایرانی ، الگو دریافت از باورهای اسلامی است که در پی آن ساختمان ها مردمی شدند؛ از لحاظ فن ساختمان سازی (نیارش)، معماری شیوه خراسانی با شیوه پارتی تفاوتی ندارد. ساخت مایه، همان (مصالح بوم آورد یا در دسترس منطقه) بوده است، به طور مثال مسجد جامع فهرج دارای دیواره های چینه ای از گِل فهرج و ستون ها از خشت است.
در سبک خراسانی با توجه به نزدیکی که به سبک پارتی دارد و با ورود اسلام صندلی ارزشمندی برای مساجد در نظر گرفته شد و کمابیش دخالت هایی از معماری عبادتگاه های پارتی در مساجد هم دیده می گردد. از بناهای بجای مانده از سبک خراسانی نیز می توان به مسجد مدینه، مسجد جامع فهرج، تاریخانه دامغان، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نائین و مسجد جامع نی ریز اشاره نمود.
سبک رازی و ویژگی های شاخص آن
سبک معماری رازی، چهارمین سبک معماری ایرانی است که از زمان حکومت آل زیاد شروع و تا زمان حکومت آل بویه، سلجوقی، اتابکان و خوارزم شاهیان ادامه پیدا می نماید. این سبک همه ویژگی های خوب سبک های پیشین را دارا است؛ در واقع در این سبک نغز کاری سبک پارسی، شکوه سبک پارتی و ریزه کاری سبک خراسانی را به صورت یکجا به نمایش می گذارد. نقطه شروع سبک رازی اگرچه از شمال ایران بوده اما در شهر ری جان گرفته و بهترین سازه ها در آن بنا شده است اما متأسفانه در پی غارت محمود غزنوی بیشتر آن ها از میان رفته است.
در سبک رازی ساختمان های با کاربری های گوناگون پدید آمدند، آرامگاه های برجی، مسجدهای داری شبستان ستون دار به مساجد چهار ایوانی تبدیل شد. (ایوان یکی از فضاهای بود که پیش از اسلام در معماری ایران ساخته شده بود و در این دوره مجدد بکار گرفته شد)، ساخت طاق و گنبد بسیار پیشرفت کرد، انواع نگاره با خطوط شکسته و مستقیم که بیشتر با آجر کار شده است و گچ بری های چشم نواز در معماری این دوره یافت می گردد. از بناهای بجای مانده از سبک رازی می توان از مقبره امیر اسماعیل سامانی، گنبد قابوس، برج های خرقان، مسجد جامع اصفهان، رباط شرف، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اردستان و گنبد سرخه مراغه نام برد.
سبک آذری
سبک آذری به دو دوره، نخست از زمان هولاکو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن از زمان تیمور و پایتختی سمرقند تقسیم می گردد. این سبک پس از حمله مغول و با احتیاج شدید به ساخت ساختمان های ویران شده دیده می شد از این رو شتابی در فرایند ساختمان سازی گرفته شد، به همین دلیل به بهره گیری از عناصر یکسان مانند کاربندی در سازه روی آوردند.
ویژگی های سبک آذری
- بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری
- ساخت ساختمان هایی با اندازه های بسیار عظیم همچون گنبد سلطانیه که در سبک پیشین مانند نداشت.
- اجرای آجرکاری نما همراه با سفت کاری (در سبک های پیشین نخست ساختمان با خشت یا آجر و سنگ بدون نما سفت کاری، سپس نماسازی به آن افزوده می شد در واقع نماسازی از خود بنا جدا بوده است).
- استفاده تدریجی از کاشی (سفال لعاب دار) به جای آجر
- بکار دریافت کاشی تراش یا مُعرق و کاشی هفت رنگ
بناهای بجای مانده از سبک آذری هم مقبره سلطانیه، مسجد علیشاه تبریز، مسجد جامع ورامین، مسجد جامع یزد، خانقاه شیخ عبدالصمد نطنز، مسجد گوهر شاد، مسجد غیاثیه خرگرد، مسجد میرچخماق، مسجد بی بی خانم سمرقند، گور امیر سمرقند، مسجد کبود تبریز و منارجنبان هستند.
سبک اصفهانی
به طورکلی معماری بومی آذربایجان پدید آورنده سه سبک معماری ایرانی رازی، آذری و اصفهانی بوده؛ پس خاستگاه این سبک اصفهانی، شهر اصفهان نبوده ولی در آنجا رشد یافته و به درجه اعلا رسیده است. از نظر استاد پیرنیا سبک اصفهانی آخرین سبک معماری ایرانی است که در نوشته های غربی به شیوه صفوی، افشاری، زند و قاجار یاد شده اند. رواج سبک اصفهانی (صفویان، افشاریه، زندیه و قاجاریه) از اول قرن دهم تا اواسط دوره قاجاریه دیده می گردد.
از خصوصیات سبک اصفهان نیز می توان به ساده شدن طرح ها در بیشتر ساختمان ها، فضاها یا چهار پهلو (مربع یا مستطیل)، هندسه ساده، شکل و خط های شکسته بیشتر بکار رفته است، پیش آمدگی و پس رفتگی در ساختمان کمتر می گردد، ولی از این شیوه به بعد ساخت گوشه های پخ در ساختمان رواج بیشتری پیدا کرد، سادگی طرح در بناها هم آشکار می گردد و در کل کیفیت ساختمان سازی اُفت می نماید.
از جمله بناهای بجای مانده از سبک اصفهانی هم مسجد امام اصفهان، مسجد شیخ لطف الله، مدرسه خان شیراز، مجموعه گنجعلی خان، مسجد حکیم، چهل ستون، هشت بهشت، مدرسه چهار باغ اصفهان، مدرسه امام سلطانی، مدرسه آقا برزگ کاشان، عالی قاپو و مسجد آقا عظیم هستند.
سخن آخر
میانه حکومت قاجاریان و آشنایی بیشتر با تمدن غرب، شیفتگی در دل پادشاهان و حکومت داران آن دوره نسبت به تمدن غرب شکل گرفت که آثار آن در ساخت وسازهای حال حاضر کشور نیز دیده می گردد. متأسفانه در دوران پیش از انقلاب و پس آن نیز این فرایند رشد صعودی به خود گرفته است و نشانه های کمی از حضور معماری ایرانی در سازه های معاصر دیده می گردد.
منبع: ویکی ساختمان